Dompaphann med det karakteristiske raude brystet. (Foto: Bjørn Aksel Bjerke, Naturhistorisk museum, UiO)
Blant sporvefuglane finst mange artar der det er liten variasjon i spermiane frå hann til hann.
Høg konkurranse har tvunge fram ei standardisering av form og størrelse, der små forskjellar kan avgjera kven som klarar å bringa sine gener vidare.
Men ein kjenning frå juleneket skiljer seg ut. Hjå dompapen er variasjonen i spermiar stor og konkurransen liten.
– Dompapen har dei slakkaste spermiane ein kan tenkja seg. Konkurransen er så låg at spermiane til dompapen utelet dei siste stega i spermdanninga, samanlikna med andre sporvefuglar, forklarar professor Jan T. Lifjeld ved Naturhistorisk museum, Universitetet i Oslo.
Rekna som eigen art
Denne eigenskapen hjå dompapen har vore kjend i nokre år. Men no har Lifjeld og kollegane hans samanlikna med spermiane til den nære slektningen azoresdompapen.
Azoresdompapen finst berre i eit bestemt dalføre noraust på øya São Miguel på Azorene. Den har den minste utbreiinga av alle europeiske fugleartar.
For nokre år sidan såg arten ut til å vera dømt til å døy ut, men ved å bevara og gjenoppretta nødvendig vegetasjon har portugisiske myndigheiter klart å snu trenden, og no aukar bestanden.
– Tidlegare vart azoresdompapen rekna som ein av ei rekkje underarter av dompap, som er spreidd så langt aust som til Japan. Men i dag vert den rekna som eigen art. Genetisk står den lenger frå alle dei andre underartane, seier Lifjeld.
Utelet finpussen i spermdanninga
Men dei slakke spermiane deler dei med dei andre dompapane. Det tyder på at denne eigenskapen har oppstått før dei to artane skilde lag.
– Andre sporvefuglar har korketrekkjarforma spermhovud og langt midtstykke som er bygde for hurtigheit. Hjå dompap og azoresdompap er hovudet butt og midtstykket kort.
Azoresdompapen finst berre i eit dalføre nordaust på São Miguel i Azorene. (Foto: Roberto Resendes)
– Likevel minnar den om sperm frå andre sporvefuglar som ikkje er heilt utvikla. Så det verkar som desse artane utelet den siste finpussen i spermdanninga. Det er ikkje bruk for trimma Ferrari-sperm når det ikkje er andre konkurrentar med i kappløpet, seier Lifjeld.
Norges mest monogame art
Årsaka til den låge konkurransen er sannsynlegvis at dompap og azoresdompap dannar par som, i motsetning til kva som er tilfellet hjå andre sporvefuglar, er seksuelt monogame så vel som sosialt monogame.
– Når ein hann og ei ho fyrst har funne kvarandre, er dompap-para ekstremt knytt til kvarandre. Hadde dei vore menneske, ville vi ha oppfatta dei som veldig forelska.
Annonse
– Dei held saman som par også utanfor hekketida, noko som er uvanleg blant sporvefuglar.
– TV-programmet «Ut i naturen» kåra faktisk ulven til Norges mest monogame art tidlegare i år, men utan å ha med dompapen blant kandidatane. Den ville nok fått mi stemme, smiler Lifjeld.
For daff sperm
Jan T. Lifjeld. (Foto: Karsten Sund, NHM/UiO)
– Og sidan spermen til dompaphannen ikkje treng å konkurrera med framand sperm, treng ikkje dompaphannen bruka energi på å perfeksjonera spermiane. Han har også uvanleg små testiklar.
Krysning av sporvefuglar i fangenskap er forbode i Norge, men sørover i Europa er det ein ganske utbreidd hobby.
Mange sporvefuglartar let seg kryssa med kvarandre. Ein har til dømes lukkast med å få levedyktig avkom etter kryssing mellom ein kanarifuglhann og ei dompaphoe.
– Men dompaphannen er ubrukeleg til krysningar. Spermiane hans er for daffe til å befrukta andre egg enn dompaphoa sine.
