I heimen sin i ein kommune i Noreg sit ei eldre kvinne, Dagny, og ventar på hjelp. Kvar morgon kjem ein helsearbeidar innom for å gje henne insulin og syte for at ho får seg frukost. 

Ho gler seg sånn til at nokon skal komme. Å få sjå eit anna menneske i ein elles einsam kvardag der ho også kjenner seg fysisk svekka, betyr mykje.

Men det finst eit skår i gleda, ei kjelde til uro og vonbrot: Dagny kan ikkje vite når denne personen kjem. Heller ikkje kor mykje tid ho har til å vere ilag med henne.

Samstundes, i bilen som er på veg, kan det sjå ut slik: Heimehjelpa sit med ei digital arbeidsliste for dagen. På den andre sida av dalen frå Dagny bur Per, ein eldre mann som er avhengig av blodfortynnande medisinar. Han står difor øvst på lista, slik folk med prekære medisinske behov alltid gjer.

Dagny burde ha vore den neste på lista, sidan ho ventar på frukosten sin. Men på same sida av dalen som Per, bur også Karl. Behovet hans hastar det mindre med, for det han treng, er hjelp til å få på seg eit par støttestrømper. Likevel blir han prioritert først, for å spare på køyretida.

Slik kan det gå ganske lang tid før Dagny får frukosten sin. Og når det først skjer, vil han vanlegvis gå unna i ein fei.

Noko skjer med velferdsstaten

Astrid Ouahyb Sundsbø er professor i sosiologi ved Høgskulen på Vestlandet og Senter for omsorgsforsking, Vest. Ho har lenge interessert seg for forteljingane kring omsorgsyrka her til lands. 

Ho har lagt merke til ei sakte dreiing i språket, ein ny måte å snakke om desse profesjonane på.

– Så godt som kvar einaste forteljing om helsesektoren startar med snakk om kostnadseksplosjon, eldrebølgje og færre skattebetalarar. Sidan er hovudtemaet alltid ulike måtar å effektivisere på, anten det er på forskingskonferansar eller i politiske samanhengar, seier Sundsbø.

Ho saknar kritiske motspørsmål.

– Desse skildringane kan høyrest veldig apolitiske ut, som ei urokkeleg sanning. Men det vi held på med no, handlar djupast sett om kva slags velferdsstat vi ønsker å vere. Vi er på veg til å legge omsorgsarbeidet tilbake på familiane.

Sundsbø ser den same tendensen i nye måtar kommunane jobbar på. Dei har teke til å kartlegge innbyggarar som kan komme til å trenge hjelp. 

I nokre tilfelle kjem dei på besøk når du fyller 75 år og stiller spørsmål som dette: Kor mykje kan du klare å gjere sjølv? Eller ved hjelp av ektefellen din, sonen, dottera? Eller har du kanskje ein hjelpsam nabo? Kan ektefellen din kursast i korleis ta vare på deg, med den diagnosen du har?

Slik leiter velferdsstaten meir og meir etter måtar du kan klare deg sjølv på.

Store endringar i plikter og oppgåver

– Vi er vane med å tenkje at med ein gong du har eit behov, og du søker innpass hjå tenestene i kommunen, så vil du få det. Men slik er det ikkje, seier Sundsbø.

– Eit tverrfagleg team vil sjå på søknaden din og vurdere behova. Dei vil i det lengste prøve å hindre at du kjem inn i tenesta i det heile fordi dei då vil ha vanskar med å avslutte tenesteytinga.

Presset på å redusere kostnader og drive meir effektivt har vore stort dei siste ti åra. Det har skjedd etter at kommunale helse- og omsorgstenester har fått eit stadig større ansvar for å ta vare på sjuke og skrøpelege menneske. 

Samhandlingsreforma gjer at sjuke personar blir send ut av sjukehuset og heim igjen til kommunen mykje raskare enn før. Ho har ført til grunnleggande endringar i arbeidssituasjonen til helsearbeidarane kommunen.

Presset for effektivisering sildrar ned frå helsestyresmaktene til det ytste leddet i tenestene: den enkelte pleiaren som skal utføre oppgåvene. Prioriteringane har skjedd over hovudet til desse personane. Likevel skal dei tolke og omsetje dei i handling. Og kva skjer då?

– Vi treng å vite kva slags forståingar som er førande for helsearbeidarar i dag for kva behov som er naudsynte og verdige å prioritere. Klarer dei å ta vare på verdiane som er grunnleggande for profesjonen deira? Og viss ikkje protesterer dei mot endra arbeidsvilkår og oppgåver? Eller herskar resignasjonen? spør Sundsbø.

Desse spørsmåla førte henne ut i eit seks vekers feltarbeid i tre ulike kommunar: ein by, ein tettstad og ei bygd. 

Ho fekk følgje med dei tilsette i bilen på jobb, møte brukarane, vere med på forflytting og stell, servere frukost, overhøyre lunsjsamtaler blant tilsette og mykje meir. 

Ho jobba ofte doble skift og noterte det ho observerte.

Arbeidslista, minutt for minutt

Tilbake til bilen og pleiaren som er i ferd med å disponere arbeidsdagen sin: Ho (for det er som oftast ei kvinne) ser over den digitale arbeidslista si. Den er delt opp i tre ulike typar av tid som ho skal bruke: ansiktstid (saman med brukarane), køyretid (ofte underestimert og ikkje tilpassa vêr og køyreforhold) og administrasjonstid (for eksempel til rapportering eller administrering av utstyr og bilar). 

Oppdraga er tildelte av ein i avdelinga. Med dei står ei kort skildring av korleis dei skal utførast og tida oppgåva er forventa å ta.

Slik kan det sjå ut – og desse eksempla er henta frå verkelege arbeidslister:

• «Lage mat, oppvask, boss ut, sjekke at det er brød. Middagen må vere VARM! Type 5 minutt i mikro» (5 min)
• «Obs! Undervektig, lage mat og tilby næringsdrikker. Sit gjerne ned med henne når ho eter. Gjer all mat feitare med oljer eller fløte. Rydd over kjøkken og stovebord, oppvask, boss ut» (10 min)
• «Tilby hjelp til stell» (10 min)
• «Frå rullestol til toalett og frå toalett til seng» (25 min)
• «Kikke innom om alt er ok» (5 min)
• «Ringe og høyre om brukar har det bra» (2 min)

Den siste arbeidsoppgåva, eit såkalla ringetilsyn, kan gjerne gjennomførast frå bilen. Det skal berre ta eit par minutt, men dette skjønar ikkje alltid personen i den andre enda av linja. 

Den personen ville kanskje gjerne ha dvelt litt meir, hatt ein ordentleg samtale. Men ordet «samtale» finst ingen stad på den digitale arbeidslista.

– Pleie utan omsorg

Ein av helsearbeidarane Sundsbø fekk følgje, fortalte at ein eldre mann ho følgde opp, hadde sagt at sjølv om det heitte «pleie og omsorg», var det vel heller snakk om pleie utan omsorg. 

Og ho gav han rett: «Vi jobbar i det skjulte med omsorgsbiten. Det blir jo fabrikk til slutt (...) meir og meir spesialiserte tenester, og konkrete tenester (...) Mens omsorgsbiten er forebyggande, for eksempel for å forebygge depresjonar, det gjer noko med menneske, oppmuntring, det betyr mye. Viss du seier det, så får du høyre at de skal ikkje sette dykk ned og prate med dei, det kan de gjere mens de held på å stelle dei.»

Men viss varming av middagen tek fem minutt i mikrobølgeomnen, og du samstundes skal rydde ut av boss, vaske opp og sjekke at det finst brød: kor mykje ro har du eigentleg på deg til å prate samstundes? 

Og kva viss turen frå rullestolen til toalettet og vidare til senga er ganske krevjande å få til på dei 25 tildelte minutta? Då er det vanskeleg å vere både sosial og effektiv på same tid. Som regel er tida som er sett av til oppgåva, for lita til å utføre arbeidet godt.

– Mange tilsette i tenestene kjenner at det arbeidet dei gjer, ikkje strekk til. Dei meiner at det ikkje held fagleg mål, seier Sundsbø.

Jobbe mest mogleg likt

Nokre få tilsette, og då berre dei med lang arbeidserfaring, fortalde at dei ikkje brydde seg om tidsestimatet i arbeidslista. Dei brukte den tida dei trong. 

Men dei aller fleste prioriterte høgt det å halde seg til den tilmålte tida. Sjølv når det kom i konflikt med deira eigne faglege vurderingar. Dette finst det fleire grunnar til, seier forskaren:

Bruken av nye digitale system med sanntidsoppdatering skapte eit ekstra press til å halde tida. Då kunne kollegaene dine følgje med på om og når oppgåver var gjennomførte.

– I den eine av kommunane hadde dei til og med eit krav om startregistrering når pleiaren kom til ein brukar og iverksette eit tiltak, og sluttregistrering når dei var ferdige. Det gjorde at dei som jobba i heimetenestene der, kjente seg overvaka. Difor gjekk dei nødig utanfor tidsrammene, fortel Sundsbø.

Lojalitet til resten av arbeidslaget var også ei sterk drivkraft oppi dette – behovet laget har for å få arbeidsdagen til å gå opp. Nokre kjente at dei risikerte kollektiv, sosial straff dersom dei valde å gå utanom føringane. 

I lunsjpausar og møte blei det snakka om at «alle må gjere likt». Viss nokon var for «snill» med ein brukar, kunne det setje kollegaer som valde å følgje lista strengt, i eit dårleg lys – noko som igjen kunne gjere brukaren vrang.

– Nokre valde likevel å gjere unnatak frå å følgje lista til punkt og prikke, og gjere noko ekstra. Det var gjerne av omsyn både til verdigheita til brukaren og eigen arbeidsglede. Men denne ekstrainnsatsen måtte helst skje i det skjulte, utan at nokon oppdaga det, seier Sundsbø.

Ikkje selskapsdamer

Det Sundsbø såg med eigne auge mens ho skugga pleiarane, var korleis folka i det ytste tenesteleddet fungerte som lokale politikkutformarar. 

Dagleg stod dei oppi komplekse situasjonar der dei måtte tolke kva omsyn som var mest viktig å legge vekt på. 

Slik blei dei moralske aktørar som gjennom sine ord og handlingar trekte opp velferdsstatens rammer.

Og dei rammene viste seg å vere tronge.

Det fanst ei sorg kring dette hos pleiarane. Men misnøye over tidspress leia sjeldan til protestar. Heller berre snakk. Kjensla av å ikkje strekke til blei avløyst av ei ny oppfatning av kva det ville seie å vere profesjonell. I ho blei omsorg ikkje lenger sett på som eit fag. Det var andre sitt ansvar, til dømes frivillige eller familie.

I eit feltnotat skriv Sundsbø: «Sjukepleiar fortel at dei som teneste ikkje har noko ansvar for at folk skal ha det bra, at fokuset må vere på medisinske behov.»

Ei anna sa:

«Det er fælt at vi ikkje har tid til å ta den ekstra omsorga. Samtidig er eg imot at eg som har gått så lenge på skule og er sjukepleiar, skulle være en støttekontakt. (...) Eg skal ikkje vere et kaffibesøk.»

Og ei anna sa når Sundsbø spurte om det var noko ho kunne tenkje seg å ha meir tid til:

«Tja, gjerne det eg nemnde med å sitte og prate litt med dei som har behov for det. Men då har vi blitt fortalt at: Vi er ingen selskapsdamer.»

Referanse:

Astrid O. Sundsbø: «Vi er ingen selskapsdamer»: Førstelinjeansattes legitimering av nedprioritering av omsorg i hjemmetjenestene. Tidsskrift for omsorgsforskning, 2024. Doi.org/10.18261/tfo.10.2.11

Artikkelen er produsert og finansiert av Høgskulen på Vestlandet

Høgskulen på Vestlandet er én av over 80 eiere av forskning.no. Deres kommunikasjonsansatte leverer innhold til forskning.no. Vi merker dette innholdet for å tydelig skille formidling fra uavhengig redaksjonelt stoff.
Her kan du lese mer om ordningen.

Les også disse artiklene fra Høgskulen på Vestlandet:

• 

  Hva gjør at noen byområder yrer av folkeliv, mens andre bare blir triste gråsoner?

• 

  Psykologar hjelper best pasientar som liknar dei sjølve

• 

  Elevar som fell utanfor: – Eg mista heilt trua på meg sjølv. At eg skulle greie å få meg ein kjærast, ein jobb, eit liv

• 

  – Barn trenger samfunnsfaget for å forstå verden

• 

  Forskarar har gjort nye funn om sjukdom hos oppdrettsfisk

• 

  Historikar bygger mellomalderen i Lego: – Eg har ein veldig tolmodig kjærast

Les flere saker fra Høgskulen på Vestlandet her.

forskning.no vil gjerne høre fra deg!
Har du en tilbakemelding, spørsmål, ros eller kritikk? TA KONTAKT HER