Hundretusenvis av nordmenn emigrerte til USA mellom 1820 og 1940. Men opp mot 20 000 valde Latin-Amerika. For mange gjekk det ikkje som dei drøymde om, ifølgje ei ny bok. 

«Argentina er ikkje Eldorado, som vi trudde og som så mange andre framleis trur», skreiv Ottar Enger heim til familien sin på Rjukan i 1927.

Den 23 år gamle handverkaren hadde reist frå Noreg saman med 30-åringen Ole Viborg Høiby. Før dei reiste, hadde dei lese at mars var eit godt tidspunkt å kome til Argentina på. Då var det nemleg tid for innhausting på pampasen, det grøderike sletteområdet rundt Buenos Aires.

Men då dei kom fram i slutten av mars, var innhaustinga allereie over. Dei fekk hjelp frå ein norsk sjømannsprest til å finne arbeid på ein jordbrukseigedom der formannen var norsk. Men løna var dårleg og arbeidet keisamt. Allereie etter eit par månader spegla brevet til Ottar Enger at ting ikkje var slik dei to hadde venta.

Underkommuniserte skuffelsar 

– Vi lurer på om dei mislykka utvandrarhistoriene har blitt underkommuniserte, seier førsteamanuensis Steinar Sæther ved Universitetet i Oslo.

I 2011 begynte Sæther og kollegaer å grave i historiene om nordmenn som valde Latin-Amerika som migrasjonsmål i ei tid der hundretusenvis reiste til Nord-Amerika. Mange av historiene dei fann, og som forteljast i fagboka Expectations Unfulfilled: Norwegian Migrants in Latin America, 1820–1940, handlar om utvandrarar vart skuffa.

– Frå Nord-Amerika høyrer vi gjerne dei gode historiene, men også der var det folk som døydde, vart borte eller kom heim utan pengar. Vi har sett at mange av historiene frå Latin-Amerika hadde slike utfall, sjølv om det finst unntak, fortel Sæther.

Forskarane har lese brev, dagbøker og memoarar som sjåarar og lyttarar sende inn etter at Sæther fortalde om det nystarta prosjektet på NRK i 2011. Så mange tok kontakt at Sæther framleis har dårleg samvit for at han ikkje har fått svart alle. Responsen var verdifull og har vore ei hovudkjelde for forskarane, i tillegg til materiale frå Riksarkivet, latinamerikanske arkiv og internett.

Unge, single menn

Medan rundt 800 000 nordmenn reiste til Nord-Amerika mellom 1820 og 1940, valde 10 000–20 000 Latin-Amerika som mål. Og medan heile familiar og grender reiste til USA, gjerne på store passasjerskip, var det mange single, unge menn som valde Latin-Amerika. Berre 1520 prosent var kvinner.

– Mange av emigrantane til Latin-Amerika følgde handelsskip. Dette var delvis fordi det var enklare, ein kunne reise direkte frå Kristiansund til Santos i Brasil, og delvis fordi det i nokre tilfelle var billegare, seier Sæther.

– Ein del valde å jobbe seg over. Dei såg gjerne for seg at dei skulle bli der nokre år og tene seg opp pengar, for så å kome heim att.

Målet med utvandringa var altså ofte annleis for dei som reiste til Latin-Amerika enn for dei som reiste til USA. Dette kan henge saman med tidspunktet folk reiste på: Den største utvandringa til USA skjedde mellom 1860 og 1880, og familiar reiste over på jakt etter jord.

Mykje av utvandringa til Latin-Amerika hende i mellomkrigstida. Det var også då Ottar Enger og Ole Viborg Høiby la ut på tur. Dei to reiste i 1927.

Hadde akkurat nok til båtbilletten

Enger og Høiby skreiv om opplevingane sine i dagbøker og brev til folk heime i Noreg. Forskarane har fått tilgang på begge dagbøkene, men berre Ottar sine brev. 

Sakte vart draumen om å tene store pengar, fjernare. Eit par månader etter at dei kom, skreiv Ottar til familien at Argentina ikkje var eit eldorado, og at det var det siste landet nordmenn burde reise til.

Etter seks månader i arbeid på jordbrukseigedomen, var dei to frustrerte. Løna var langt dårlegare enn dei hadde venta, og arbeidet var keisamt. Dei bestemte seg for å prøve lykka hos danske jordeigarar lenger sør i provinsen.

Men dei kom seg aldri dit, for på vegen trefte dei ein norsk ingeniør som fortalde dei at det var mogleg å få jobb i jernbaneutbygginga nord i landet. Etter møtet med ingeniøren reiste dei to mennene fleire tusen kilometer nordover, berre for å finne ut at det ikkje var så lett å få arbeid som dei trudde.

– Dei to enda med å jobbe for eit amerikansk oljeselskap langt nord i Argentina, i Salta-provinsen mot grensa til Bolivia. Der tente dei godt. Men Ottar fekk meir og meir heimlengsel. Samtidig oppstod det ein politisk konflikt i oljeselskapa, og dei miste jobbane sine.

– Då dei kom attende til Buenos Aires vel eit år etter at dei kom dit første gong, hadde dei akkurat nok pengar til å betale båtbilletten heim att, fortel Sæther.

Tilrådde ikkje Latin-Amerika

Nordmenn som reiste til Latin-Amerika reiste gjerne til Argentina, Sør-Brasil, Uruguay og Chile. Det finst tusenvis av historier, men Sæther meiner at historia til dei to mennene er eit døme på ein tendens som kanskje kan forklare det låge talet på emigrantar til denne delen av Amerika.

– Historier om mislykka reiser til Latin-Amerika spreidde seg, og emigrantar åtvara nordmenn mot å reise dit. Vi trur at slik uformell informasjon var veldig viktig. På midten av 1800-talet hadde det kome mange positive meldingar, men på 1920-talet var tendensen ein heilt annan, seier Sæther.

Men kva var det eigentleg som gjorde at folk reiste? Var det utelukkande eit ønske om å tene pengar eller låg det også andre draumar bak? Medan det i mykje av materialet ser ut til at pengar var hovudmotivasjonen til emigrantane, har forskarane sett at fleire av dei som reiste ut og kom heim, i ettertid skildrar seg sjølve som eventyrarar.

– Her har vi fått eit tolkingsproblem. Var dei eigentleg eventyrarar eller var dette noko dei skreiv i ettertid for å rettferdiggjere reisa som ikkje hadde blitt så innbringande som dei trudde? Det er det vanskeleg å vite, seier Sæther.