«Dette kosttilskotet styrkjer immunforsvaret ditt.»
«C-vitamin førebyggjer forkjøling.»
«Denne alternative behandlinga kurerer kreft.»
Vi lever i ei tid der informasjonsmengda om helsa vår er
overveldande. Vi blir bombardert med helsepåstandar i media, sosiale medium og
reklame.
Det er derfor viktigare enn nokon gong å kunne vurdere kva påstandar
som er sanne og kva for nokre av dei som ikkje er det.
– Vi kan ikkje stole blindt på det som blir presentert for
oss. Vi må derfor utvikle den kritiske vurderingsevna vår slik at vi kan ta
informerte avgjerder om vår eiga helse, seier forskar Ida-Kristin Ørjasæter
Elvsaas ved OsloMet.
Ho og fleire forskarkollegaer ved OsloMet er knytt til eit prosjekt der målet er å auke kritisk tenking i møte med
helsepåstandar.
Kva er ein helsepåstand?
Ein helsepåstand er ei fråsegn eller påstand om ein samanheng mellom eit tiltak og ein helsegevinst. Tiltaket kan vere ei matvare, ein del av ei matvare, eit kosttilskot, medisinske behandlingar, prosedyrar eller utstyr.
Ein falsk helsepåstand vil vere ugrunna, unøyaktige eller partisk. Slike påstandar kan vere anekdotar, umedvite villeiande informasjon eller reklame. Felles for påstandane er at dei manglar eller har eit ufullstendig kunnskapsgrunnlag.
Kan få alvorlege konsekvensar
Det kan nemleg få alvorlege konsekvensar å bli lurt av
falske helsepåstandar.
– Viss du trur på og handlar på bakgrunn av upålitelege
helsepåstandar, kan både helse og økonomi lide. Det gjeld både på det
individuelle planet og på samfunnsnivå, fortel Elvsaas.
I verste fall kan du ta i bruk behandlingar som ikkje
verkar eller avstå frå å prøve behandlingar som har godt dokumentert effekt.
Til dømes kan ein kreftpasient som vel alternative former for behandling i staden for å gjennomføre kreftbehandling på sjukehus, ende
med å forverre prognosane sine.
Korleis vurdere påstandar meir kritisk?
Så korleis kan vi bli betre på å skilje falske
helsepåstandar frå sanne?
– Kjeldekritikk er sjølvsagt viktig. Samtidig kan misvisande
og ufullstendige helsepåstandar også finst i tradisjonelt truverdige kjelder.
Derfor er det ikkje nok å berre vurdere truverda til kjelda, påpeikar Elvsaas.
Vi bør derfor bli betre til å saumfare det som faktisk blir
sagt eller skrivne, meiner ho.
Elvsaas trekkjer fram fem ulike prinsipp som kan hjelpe oss
med å vurdere helsepåstandar meir kritisk.
1. Ein samanheng er ikkje det same som ein årsakssamanheng.
– Samanhengar blir ofte presenterte som
årsakssamanhengar i både media og sosiale medium, men det er altså ikkje det
same, understrekar Elvsaas.
Viss forskarar til dømes finn ein samanheng mellom
forkjøling og inntak av C-vitamin, betyr ikkje det nødvendigvis at det er ein
årsakssamanheng, altså at C-vitamin førebyggjer forkjøling.
Det kan til dømes vere at dei som tek C-vitamin, også har
sunnare livsstil og at det er årsaka til at dei held seg friske. Det kan med
andre ord vere noko heilt anna enn C-vitamin som er årsaka til at dei sjeldan
blir forkjølte.
Eller det kan vere ein kombinasjon av fleire ting som gjer at
dei unngår haustforkjølinga.
2. Resultata frå éin enkeltstudie er ikkje nok.
For å skaffe truverdig kunnskap om eit produkt eller tiltak må forskarar gjere fleire solide og relevante studiar.
Å skaffe truverdig kunnskap gjennom forsking er ein
omfattande prosess. Det krev ofte fleire fasar, frå dyreforsøk eller
observasjonsstudiar, til gjennomføring av kontrollerte studiar. Deretter må ein samle all relevant forsking på området i systematiske
oversikter.
– Dei ulike fasane for å skaffe påliteleg kunnskap
kan også bety at forståinga vår av effekten av eit tiltak kan endrast over tid.
Det finst mange døme på at ein effekt som er funnen i ein
eller nokre få studiar, har vist seg å vere feil.
Tidleg på 1980-talet vart til dømes nattlysolje foreslått
som ei trygg og effektiv behandling av eksem. Dette var basert på éin studie
som fann gunstig effekt av nattlysolje når ho vart teken i høge dosar.
Dei
følgjande to tiåra vart fleire studiar publiserte med motstridande resultat. I
2002 vart det publisert ei systematisk oversikt som inkluderte alle
relevante studiar. Denne konkluderte med at det ikkje var bevis for at
nattlysolje er gunstig mot eksem.
3. Små studiar kan vere misvisande.
Vi bør også vere skeptiske til studiar med få deltakarar.
Resultatet kan ha oppstått ved eit slumpetreff og ikkje på grunn av ein reell
forskjell mellom gruppene.
Til dømes fann ein forskingsstudie at løping gav mindre betennelse i knea etter ein 30-minutts løpetur. Studien omfatta berre seks personar. Gruppa bestod også av både kvinner og menn, og dei var
spreidde i alder frå 18 til 35 år.
I slike små studiar kan resultata like gjerne komme av samantreff og ikkje av ein reell effekt.
– Leit etter fleire solide studiar med representative utval
som viser det same. Aller helst samanfatta forsking om problemstillinga,
oppmodar Elvsaas.
Systematiske oversikter er høgast i bevishierarkiet fordi
det er systematiske samanstillingar av all relevant forsking på området, fortel ho.
4. Ver ekstra obs på studiar i spesielle grupper,
dyrestudiar eller studiar i celler.
Forsøk på dyr, i cellekulturar eller i spesielle
grupper er ikkje nødvendigvis overførbare til deg.
– Når du skal bestemme deg for om du skal gjennomføre ei
behandling eller kjøpe eit produkt, må du alltid spørje deg sjølv om resultata
frå dokumentasjonen er overførbare til deg.
Viss til dømes 400 toppidrettsutøvarar i ein studie tok
C-vitamin regelmessig og blei sjeldnare forkjølte, treng ikkje det å bety at
du blir sjeldnare forkjølt om du tek C-vitamin regelmessig.
Studien er nemleg
gjennomført i ei veldig spesifikk gruppe. Ho kan ikkje nødvendigvis overførast
til vanlege folk som ikkje driv med toppidrett.
– For å vite meir om C-vitamin faktisk kan førebyggje
forkjøling, bør du sjekke om det finst studiar med eit
representativt utval av befolkninga som viser det same, oppmodar ho.
5. Teoriar om korleis noko fungerer, treng ikkje å stemme i
røyndommen.
– Er teorien eller spekulasjonen basert på ein
hypotese? I så fall er ikkje det nok til å seie at dette
produktet eller tiltaket har effekt, forklarer ho.
For å skaffe truverdig kunnskap om eit produkt eller tiltak må vi gjennomføre relevant forsking.
– Sjølv om vi gjerne skulle ønskje at ein teori eller
ein spekulasjon stemmer, er det berre gjennom solid forsking vi kan finne ut om
noko faktisk har den ønskte effekten, understrekar Elvsaas.
– Ved å utøve sunn skepsis vil vi kunne unngå å kjøpe eller
bruke produkt eller tiltak som ikkje verkar eller har uheldige biverknader, og
som vi kanskje eigentleg ikkje treng for å leve gode liv, seier forskaren.
Kva bør vi gjere når vi møter ulike helsepåstandar?
1. Tenk deg nøye om før du vel eit tiltak, ei behandling
eller kjøper eit produkt basert på ein helsepåstand.
2. Spør deg sjølv: Er kjelda truverdig? Er det andre
truverdige kjelder som seier det same?
3. Sjekk grunnlaget for helsepåstanden. Er dette ein
hypotese, er det éin persons erfaring eller er det noko personen som kjem med
påstanden kan tene på? Eller er det dokumentert gjennom fleire solide
forskingsstudiar? Kanskje til og med gjennom samanfatta forsking?
4. Hugs at dei fleste tiltak eller behandlingar har både
gode og dårlege effektar. Kunnskap om tiltak eller behandlingar kan også
utvikle seg over tid.
Viktige omgrep å kunne
Samanfatta forsking: Systematisk samanstilling av forsking. Slike systematiske oversikter er høgast i bevishierarkiet fordi det er systematiske samanstillingar av all relevant forsking om ei problemstilling.
Randomiserte kontrollerte studiar: Forsking kor deltakarane er tilfeldig fordelt til ein behandlings- og ei kontrollgruppe. Slik forsking er rekna som gullstandarden for å finne ut om ein bestemd type behandling verkar eller ikkje.
Korrelasjon: Når det er ein samanheng mellom to variablar, også kalla samvariasjon. Dette treng ikkje å bety at den eine variabelen er årsak til den andre. Det finst mange døme på tilfeldige samanhang, til dømes at talet på menneske som har drukna ved å falle i eit basseng korrelerer med filmar Nicolas Cage har spelt i. Men viss ein samanheng blir støtta opp av annan kunnskap eller forsking, kan det vere ein mogleg årsakssamanheng der.
Kausalitet: Når det er ein årsakssamanheng mellom to variablar. Det er berre når forskarar finn årsakssamanhengar at ein kan seie at ein variabel fører til ein annan. Det er berre med nokre typar studiar ein kan finne årsakssamanhengar. Det er dei store og godt gjennomførte randomiserte studiane som er nødvendige for å finne ut om eit tiltak har effekt samanlikna med eit anna tiltak. Viss dei store og godt gjennomførte studiane er observasjonsstudiar, kan vi ikkje fastslå effekt.
Referanse:
Ida-Kristin Elvsaas mfl.: Development and Evaluation of a Serious Game Application to
Engage University Students in Critical Thinking About Health Claims: Mixed
Methods Study. JMIR Form Res, 2003. Doi.org/10.2196/44831
Om forskingsprosjektet
Bak overskriftene er eit tverrfagleg prosjekt ved OsloMet som starta i 2018.
Hovudmålet er å hjelpe studentar å lære korleis ein kritisk vurderer helsepåstandar. Forskarane har utvikla og vidareutviklar eit undervisningsopplegg. Der blir studentane introduserte til grunnleggjande prinsipp for å kritisk vurdere helsepåstandar.
Prosjektet utnyttar at mediestoff er lett, kjenneleg og underhaldande, for å hjelpe studentar med å lære prinsipp som også er grunnleggjande for å vurdere faglitteratur.
Initiativtakar er Fakultet for helsevitskap ved OsloMet. Fakultetet leier prosjektet i samarbeid med Institutt for journalistikk og mediefag og Fakultet for teknologi, kunst og design ved Institutt for informasjonsteknologi.
For å auke kritisk tenking i møte med helsepåstandane til media, har forskarane også utvikla eit mobilspel kalla Bak overskriftene. Spelet er utvikla og prøvd ut blant studentar ved OsloMet.
Les også disse sakene fra OsloMet:
forskning.no vil gjerne høre fra deg!
Har du en tilbakemelding, spørsmål, ros eller kritikk? TA KONTAKT HER
