Rundormen er av dei viktigaste skadegjerarane på potet i Noreg. Dei blei først påvist i Agder-fylka i 1955 etter at dei blei importert med utanlandske settepoteter. Rundormen, eller såkalla nematodar, kostar næringa rundt 150 millionar kroner årleg. 

For kornprodusentane har nematodane også vore eit stort problem. Og bringbærprodusentane har utfordringar med angrep. I nokre tilfelle har rundormar klart å fullstendig stoppe veksten av nye skot.

Angrip nyttevekstar

Nematodar er mest kjent som parasittar i dyr, menneske og planter. Minst 25 000 nematodeartar lever som parasittar på planter. I Noreg kan nematodar angripe ei lang rekkje nyttevekstar – som gras, korn, poteter, grønsaker og jordbær. 

Globalt sett er avlingstapet grunna nematodar stort og ein trussel for mattryggleiken. Klimaendringane vi ser i Noreg med mildare vintrar og våtare klima, er svært gunstig for nematodane – mellom anna fordi fleire overlever vinteren. Difor er dette også eit aukande problem for landbruket her heime. 

– Det har vore store skadar mellom anna på korn og potet. Men nematodar er eit problem i åker, skogbruk, jordbruk og park. Vi ser at førespurnader om nematodar har auka veldig, seier seniorforskar og nematode-ekspert Christer Magnusson frå Norsk institutt for bioøkonomi (NIBIO). 

– I Noreg har vi oppdaga store skadar og høge populasjonar – det har vore uventa mykje nematodar. Men det er nok naturleg fordi jordbruket her til lands går føre seg på eit veldig avgrensa område. Difor satsar vi no sterkt på å auke kunnskapen om nematodar i Noreg. Vi har rett og slett ikkje råd til at mykje av landbruksjorda forsvinn, påpeikar Magnusson. 

I tillegg er det ofte vanskeleg å gi klare tal for skadeomfanget frå nematodar fordi dette krev undersøkingar og prøver frå kvart enkelt område.

– Dessutan er dei ikkje berre produsentane som taper, heile verdikjeda er skadelidande når avlingar blir reduserte, seier Ricardo Holgado, også nematodeforskar ved NIBIO.

• Les også: Denne ormen kan ødelegge all furuskog

Kartlegging og nedkjemping

I landbruket har nematodar fått eit auka fokus i seinare år, sjølv om det framleis er ein del som ikkje veit at skadane dei ser stammar frå nematodar. For å nedkjempe nematodane er det svært viktig å ta prøver for å vite kva slags artar ein faktisk har med å gjere – og om det er ein eller fleire skadegjerarar.

Magnusson fortel at NIBIO har fleire prosjekt i gong med fokus på nematodar, mellom anna kartlegging i bringebær, solbær og rips. 

Han forklarar at det ikkje finst lovlege kjemiske middel til å kjempe mot nematodar her i Noreg. Difor er resistente sortar og vekstskifte dei viktigaste verkemidla. 

– I mange land blir til dømes potetcystenematodar nedkjempa med bruk av kjemiske plantevernmiddel. Slike midler er svært giftige, og denne bruken har ført til forureining av grunnvatn i fleire europeiske land. Biofumigasjon fungerer heller ikkje her i Noreg – den har ingen effekt, legg Holgado til.

Kontroll av potetcystenematodar i sertifiserte settepoteter starta i 1956. Felta med sertifiserte settepoteter har vore under konstant kontroll og det har blitt lagt stor vekt på å dokumentere at område for sertifisert settepotetproduksjon er fri for nematodar. Felta med settepotetproduksjon er så langt fri for nematodar.

– Vekstskifte og resistente sortar kan vere ein måte å kontrollere skadegjeraren. Vi har sett gode resultat i kornproduksjonen med ein slik strategi. Mellom anna i Vestfold der ein lenge hadde store problem med nematodar, opplyser han.

• Les også: – Meningsløst å bruke torv i hagen

Kan ikkje unngå den

– Det er utruleg at ein slik liten organisme på maks ein halv millimeter kan slå ut eit frukttre og drepe skog, påpeikar Magnusson.

– Ingen kultur unngår nematodar. Furuvednematode finst ikkje i Noreg i dag, men vi overvakar situasjonen. Vi leitar etter det vi ikkje ønskjer å finne. Portugal til dømes er totalinfisert. Kostnadane frå denne nematoden er enorme, fortel han.

Han fortel at det stadig blir oppdaga nye nematodar.

– I Sverige er det no ein ny rotgallnematode i potet. Trusselbiletet er svært alvorleg. I Noreg har vi ikkje import av settepotet lenger, men i Sverige kan ein ikkje seie stopp på grunn av EU.

• Les også: Regn skyller bort viktige næringsstoffer fra jordbruket