Det er utruleg flott, og vel fortent at årets nobelpris i litteratur gjeng til den kviterussiske journalisten og forfattaren Svetlana Aleksijevitsj. Ho har skrive fleire imponerande bøker om livet i Sovjetunionen og Russland som gjev historier og perspektiv me elles ikkje er vane til.

Boka ho er særleg kjend for er den som på norsk har fått tittelen Krigen har intet kvinnelig ansikt og handlar om dei kvinnelege veteranane etter andre verdskrigen.

Boka er basert på intervju med hundrevis av kvinnelege veteranar frå heile Sovjetunionen som tenestegjorde innom dei fleste våpengreiner. Den er såleis eit unikt arbeid i litteraturen om andre verdskrigen – eller Den store fedrelandskrigen som han oftast vart kalla i Sovjetunionen.

Arbeidet er unikt både fordi det er dei kvinnelege veteranane som fortel mesteparten av historiene, men eg meiner at det òg er unikt med eit slik verk basert på veteranhistorier i seg sjølv. Boka har kome i ulike versjonar sidan den fyrste, sterkt sensurerte, utgåva i 1985, den norske versjonen som kom i fjor er basert på ei utgåve frå 2004.

Men Aleksijevitsj kjem òg med nokre påstandar om minnet om dei kvinnelege soldatane, og ho har haldningar til kjønn som eg meiner fortener kritikk.

Fleire skriv om menneska i krigen

Noko av motivasjonen til Aleksijevitsj for å skrive denne boka handla om fråveret av historier om dei kvinnelege veteranane i offentlegheita i Sovjetunionen. Ho presenterer det som om Krigen har intet kvinnelig ansikt var fyrste gong ein fekk ei krigshistorie som ikkje handla om storpolitikk og store slag, men som handla om menneska.

Offentlegheita i Sovjetunionen var heilt klart prega av krigshistorier om heltemot og triumf, men det fanst òg andre forteljingar. I 1969 gav forfattaren Boris Vasiljev ut boka A zori zdes’ tikhie (Daggrya her er stille). Han har sjølv uttala i intervju at det var fyrst då han endra kjønnet til hovudpersonane at han verkeleg hadde ei historie det var verdt å gje ut.

Boka er ein ungdomsroman som handlar om ein tropp kvinnelege luftvernsoldatar, og fokuset i boka er heilt klart på menneska og dei moralske sidene ved krigen. Boka vart enormt populær og har vorte bruka i skulen i mange år. I 1972 kom filmatiseringa av boka, regissert av Stanislav Rostotskij, og til denne dag er det ein av dei mest populær krigsfilmane i Russland. Den vart og nominert til Oscar same år.

Det er slåande kor sterk filmen er nettopp fordi menneska og det meiningslause i krigen stend i sentrum. Dette er eitt av fleire døme både på at kvinner kunne ha ein plass i minnekulturen, og at det fanst forteljingar om krig som ikkje rettferdiggjorde krigen.

Finst ein kvinneleg krig?

I alle utgåvene boka har kome i, gjer forfattaren det veldig klårt at det finns ein mannleg og ein kvinneleg måte å hugse krig på. Dette poenget har eg òg lese og høyrt i mange av intervjua med Aleksijevitsj.

Den mannlege måten, hevdar Aleksijevitsj, er å vera oppteken av storpolitikk, våpen, siger og heltemot, medan den kvinnelege måten handlar om dei moralske aspekta, lidinga og meiningsløysa.

Med utgangspunkt i dei kjeldene me har tilgang til av dagbøker, memoar og liknande til dei som kjempa av både kvinner og menn; og dei intervjua Aleksijevitsj sjølv har gjort med veteranane, tykkjer eg dette er ein underleg konklusjon av Aleksijevitsj.

For eg trur det Aleksijevitsj meiner er ein kvinneleg måte å halde seg til krig er ein måte dei fleste av oss kan kjenne seg att i – kvinner som menn. Og det er ikkje få mannlege forteljingar, òg frå sovjetisk side, som handlar om det forferdelege ved krigen.

Kvinner var soldatar og menneske

Et veldig godt døme kan finnast i dokumentaren Jag stannar tiden, som er regissert av Gunilla Bresky i 2014, og synt mellom anna på NRK tidlegare i år. Der får me sjå bilete og høyre dagboknotatar frå den sovjetiske krigsfotografen Vladislav Mikosha.

Eg meiner skiljet mellom korleis krigen vert minna handlar meir om skiljet mellom dei menneskelege røynslene frå krigen, og behovet til styresmaktene for ei historie om siger og heltemot.

Ved å hevde at korleis krigen vert minna fyrst og fremst handlar om kjønn umyndiggjer Aleksijevitsj særleg dei millionane av mannlege veteranar som ikkje kjende eller kjenner seg att i den offisielle minnekulturen, men òg dei kvinnelege veteranane. Minna til dei kvinnelege veteranane vert òg på eit vis redusert til å vera uttrykk for deira kjønn, ikkje deira røynsler som soldatar og menneske.

Det Svetlana Aleksijevitsj har heilt rett i, og som er ei viktig side av forteljinga om dei kvinnelege soldatane, seinare veteranane, er at handsaminga dei fekk etter krigen var særs dårleg og urettvis. Her må det òg leggast til at veteranane generelt hadde dårlege kår i Sovjetunionen.

Sjølv om dei frå 1965 av fekk ein offisiell dag å feire sigaren på, 9. mai, var det generelt dårleg oppfølging. Den einskilde soldat vart ofra for historia om Den store, heltemodige sigaren. Likevel er det grunn til å meine at det var særskilt vanskeleg for kvinnene: deira generasjon hadde vakse opp med ein likestillingspolitikk som gav dei heilt andre moglegheiter enn mødrene deira hadde hatt.

Etter krigen vart mykje av likestillingspolitikken frå 1920- og 30-talet reversert, så døtrene til dei kvinnelege soldatane fekk heller ikkje dei same moglegheitene som sine mødrer. Slik vart generasjonen av kvinnelege soldatar framandgjorde både frå sine mødrer og sine døtrer.

Umyndiggjer stemmer

Svetlana Aleksijevitsj fortener all honnør, òg nobelprisen, for arbeidet med å gje ei stemme og rom til forteljingane frå dei kvinnelege veteranane. Ho har skrive eit viktig bidrag i debatten om kva andre verdskrigen var i Sovjetunionen, ein debatt som i høgste grad stadig er aktuell i Russland og dei andre tidlegare Sovjetstatane.

Men rammene ho etablerer for ein sterkt kjønna måte å minnast krigen på umyndiggjer dei stemmene ho prøvar å lyfte fram i offentlegheita.

Mi oppmoding er derfor at folk bør absolutt lesa Krigen har intet kvinnelig ansikt, men fyrst og fremst for å få eit annleis perspektiv på krigen, og kvinneleg deltaking, ikkje som forteljing om korleis kvinner opplever krig i motsetnad til menn.