- Regleverket for utnytting av biologisk materiale er i dag umoralsk. Det bremsar viktig norsk helseforsking i vesentleg grad, seier Ole Didrik Lærum, professor i patologi ved Gades institutt, Universitetet i Bergen.

Snart ein av ti nordmenn, 450 000 menneske, har i dag ein del av seg sjølv i biobank. Norske sjukehus har heilt sidan 1920-talet tatt ut, preparert og lagra vevsprøver ved rutineundersøkingar av pasientar. No har vi snart 20 millionar på lager, ei av dei største samlingane i verda. Noreg har også svært omfattande helseregister.

Ved å kombinere denne informasjonen håper forskarane å finne genetiske årsaker til ei rad alvorlege sjukdomar som kreft, hjerte- og karsjukdomar og psykiske lidingar. Biobankane er gullreserven i ein gryande medisinsk revolusjon.

Det er ein revolusjon som stiller samfunnet overfor store etiske utfordringar. Kven skal få ta ut vevsprøver, korleis skal dei lagrast? Og ikkje minst, korleis kan dei brukast? I dag har Noreg ei av dei strengaste lovene i verda for vitskapeleg bruk av biobankar.

Byråkratisk mølle

For streng, ifølgje Lærum. Han siktar særleg til den norske biobanklova, banka gjennom av Bondevik-regjeringa i 2003. Denne lova krev mellom anna at alle som har avlevert prøver til ein biobank må skriftleg godkjenne bruken av prøvene i nye forskingsprosjekt, såkalla informert samtykke. I tillegg må alle nye forskingsprosjekt som involverer biobankar gjennom ei byråkratisk mølle av fem instansar. Blant dei er ein regional etisk komité, Datatilsynet og Norsk samfunnsvitskapeleg datateneste (NSD).

- Alt dette gjer at enkelte forskingsprosjekt blir nesten umoglege å få til. Søknadsprosessen åleine kan ta to-tre år.

- I det heile er det for dårleg samhandling mellom ulike fagfolk, og då særleg med politikarane. Dei let seg i for stor grad styre av framsidene på VG og Dagbladet, seier Lærum, og viser til historia om seksåringen Mehmet Yildiz. Mehmet var ramma av den arvelege blodsjukdomen thalassemi. For å bli frisk trengde han eit søsken som kunne donere ein mest mogleg lik vevstype til transplantasjon. Problemet var at denne typen behandling var ulovleg i Noreg. Heilt til avisene skreiv om Mehmet og skapte eit brått politisk stemningsskifte som førte til lovendring. - Det er ikkje slik alvorlege helseproblem skal løysast, seier Lærum.

Ny lov

No skal helseforskinga gjerast enklare. Det er i alle fall målet med regjeringa sitt forslag til ny helseforskingslov som kom i sommar - snart tre år etter at eit utval (Nylenna) oppnemd av departementet leverte si utgreiing om temaet. Lova skal opp i Stortinget i 2008.

Ifølgje lovforslaget skal det no opnast for såkalla breitt samtykke. Forskarane må framleis spørje leverdandørane av vevsprøvene, eller pårørande, om lov til å bruke dei. Men dei treng ikkje spørje kvar gong forskingsprosjekta tar ei ny retning.

- Berre dersom det inntrer “vesentlige endringar” i prosjektet, må det hentast inn nytt samtykke, seier professor ved Det juridiske fakultet, UiB, Henriette Sinding Aasen. Ho sat i utvalet som utarbeidde grunnlaget for lovforslaget.

Mindre byråkrati

Det skal også bli mindre byråkrati å bale med. I staden for å søke fem institusjonar, skal forskarane kunne nøye seg med ein; den regionale etiske komiteen.

- Dette, i tillegg til andre endringar, fører etter mitt syn til ei forenkling både av lovverk og byråkrati, knytt til medisinsk og helsefagleg forsking, seier Sinding Aasen.

Lærum ser også på lova som eit framsteg. Men han står fast ved ein meir grunnleggande kritikk av vilkåra for helseforsking i Noreg. Det er nettopp den einsidige rettstenkinga og vektlegginga av individet han er uroa over.

- Det å bli lagt inn på eit moderne sjukehus medfører at ein får mykje informasjon stilt til disposisjon. Når nokon blir akutt sjuke, tar vi prøver og stiller diagnose. Denne diagnosen byggjer på forsking og prøver frå tusenvis av tidlegare pasientar. Erfaringane frå denne pasienten bør etter mitt syn stå til disposisjon for den neste som kjem, seier Lærum.

Amerikansk tenkemåte

Ved å analysere cellene kan vi dag finne ut det meste om eit menneske. Alt frå menneskekroppen kan brukast i denne samanhengen: Sveitte, urin, avføring, hud og hår. Kvar opphøyrer mennesket sin integritet? Ved kvar enkelt celle? Og kven eig cellene? Lærum meiner Noreg, til liks med det Bush-styrte USA, legg ekstrem vekt på individet. Rett overskuggar plikt.

- Det er ei klar ideologisk kopling til den rådande marknadsliberalismen i dette. Samstundes er det eit paradoks at ei slik haldning hindrar kommersiell bruk av biobankar. Poenget er at den rådande politikken bryt med ein lang skandinavisk og norsk sosialdemokratisk tradisjon, der solidaritet og fellesskapsinteresser har stått sentralt. Det finst knapt diskusjon rundt dette, heller ikkje i det nye lovforslaget, seier Lærum.

Han meiner det nettopp er den kollektive tenkinga rundt helsevesen som har gjort oppbygginga av dei store norske biobankane mogleg.

Forskar ved Rokkansenteret, Ole Andreas Brekke, stadfestar skiftet frå kollektiv til ein meir individorientert helsepolitikk.

- Noreg har tatt over ein nokså amerikansk tenkemåte. Vi har fått ei rettsleggjering av forholdet mellom forskar og pasient. Informert samtykke bygger på ein individualisert etikk, seier Brekke.

I ein artikkel i tidsskriftet BioSocieties forklarar Brekke og kollega Thorvald Sirnes dette skiftet. Pasienten sin rett til informert samtykke er slått fast i fleire internasjonale konvensjonar der meininga er å beskytte pasientane mot misbruk ved deltaking i forskingsprosjekt. Prinsippet vart etablert i kjølvatnet av Nürnberg-prosessane etter andre verdskrig, gjenteke i Menneskerettserklæringa i 1948 og omfamna av legane gjennom Helsinki-deklarasjonen i 1964. Då bioetikk vaks fram som fagfelt utover 1970-talet låg ei individorientert tenking om pasientrettar i botnen.

Redusert til prosedyrar

I våre dagar har samtykke blitt ein viktig del av lovreguleringar av biobankar fordi pasientane avleverer genetisk og annan informasjon - som kan misbrukast.

- Men når informert samtykke er den einaste lovreguleringa kan dette overskugge andre grunnleggande spørsmål knytt til forskinga. Informert samtykke handlar berre om kvar enkelt sin kunnskap om det forskingsprosjektet han eller ho tar del i, seier Brekke.

Han meiner den politiske diskusjonen om biobankar på denne måten blir redusert til eit spørsmål om prosedyrar.

- Politikarane kvittar seg med eit problem ved å overføre det til individet som sjølv skal ta stilling. Men det er ikkje samtykkeerklæringa som avgjer om folk deltek i forskingsprosjekt. Det er heller den enkelte sitt syn på forsking og tilliten til styresmaktene si regulering av forskinga som er avgjerande.

Individualiseringa skuggar ifølgje Brekke for viktige kollektive og dermed politiske problemstillingar. Dette gjeld særleg i høve til moglege sosiale og kulturelle endringsprosessar i kjølvatnet av biobankforsking.

- Internasjonalt, ikkje minst i England, har ein i sterkare grad appellert til at ein kan lette lidingane til andre menneske gjennom å delta i biobankforsking. Dette er på mange måtar ein reaksjon på samtykkeorienteringa, og ei erkjenning av at informert samtykke i biobanksamanheng er illusorisk, ein kan ikkje på førehand vite kva forskinga vil føre til. Samstundes botnar solidaritetstanken i ei førestilling om medisinsk forsking som eit grunnleggande samfunnsgode. Dermed har folk ei moralsk plikt til å bidra. Problemet er uansett at politikken forsvinn. I det første tilfellet ved at ein individualiserer problematikken. I det andre ved at biobankforskinga blir definert som eit udiskutabelt gode for samfunnet, seier Brekke.