Rogn kjenner du sikkert. Om våren blømer rognetrea med kvite kaskadar av små roseblomstrar, om hausten heng dei tunge av knallraude frukter som fuglane gassar seg med. Dei karakteristiske, oppdelte blada har gitt arten tilnamnet fjell-ask på engelsk.

Men visste du at i Sorbus-slekta, der rogna er plassert, finst òg ein haug andre treslag som er så sjeldne at dei er lista opp i den europeiske raudlista for tre? På norsk vert dei kalla asalar. Asalane har mindre oppdelte blad enn rogn, og nokre av dei er verkeleg sjeldne – og så har dei rare og fine namn som sølvasal, bergasal, grenmarasal(!), nordlandsasal og sørlandsasal. Kvar landsdel har meir eller mindre sin eigen asal!

Sogneasal – ein ekspedisjon verd

Inst inne i Sognefjorden, der eg og botanikar-kollegaene mine held til, veks den vesle sogneasalen. I dette tusenåret er han berre funnen viltveksande eit fåtal stader, og dei stadane ligg ikkje akkurat i allfarveg. Derfor var Naturhistorisk museum i Oslo kisteglade over at nokon ville dra og sjå til han.

Så det kjendest som ein ekte pioner-ekspedisjon då professor Knut, feltbiolog Espen og eg ein solskinssøndag i september i fjor starta jakta på det spinkle, vesle treet i ei bratt liside på sørsida av Lustrafjorden. Det var mest som å gå (eller hoppe) i fotspora til generasjonar av barske naturforskarar.

Steilt og tørt var det i lia, som var dominert av attgroande hagemark i blanding med steinblokker og små stup. Rett nok vaks det ein del buskar og tre i området, men ingen av dei var av den spesielle, sjeldne arten.

Istid og jomfrufødsel

Ein kan jo lure på kvifor vi har så mange sjeldne artar av akkurat asalane. Det heng truleg saman med at mange av dei driv med jomfrufødsel – dei lagar barn utan innblanding frå ein far, så avkommet får nøyaktig same arvestoff som dei sjølve.

I eit slikt system er ikkje pollen så viktig for formeiringa, men blomstrane lagar likevel mengder av det. Insekta, som gir katten i kjønnslivet til trea dei lever av, forsyner seg av dette herlege matfatet, og fraktar pollen hit og dit, og gjerne mellom ulike asalartar.

Då trea kom vandrande inn i Noreg etter siste istid, trur vi at pollen frå ei heilt alminneleg rogn ein gong hamna på arret til ein nær slektning, ein bergasal. Desse treslaga hadde ikkje tidlegare vakse nær kvarandre, og mangla derfor den vanlege sperra mot kryssing mellom artar.

Det vesle plantebarnet som utvikla seg frå denne hendinga, må i sin tur ha teke i bruk jomfrufødsel-knepet og kopiert den heilt spesielle, nye genkombinasjonen direkte over i sine frø igjen. Så var det berre å få desse spreidd med fugl. Voilà!

På denne måten fekk vi faktisk ein ny liten art, nemleg sogneasalen, som verken var lik rognefar eller bergasalmor!

Sjeldan eller vanleg?

Du lurer kanskje på kvifor sogneasalane ikkje har blitt like vanlege som rogn? Stadene der desse trea veks, fortel om eit varmekjært og tørketolande tre som ikkje hevdar seg i tett og frodig skog. Berre der andre må gje tapt for tørke og skrint jordsmonn, har dette treet ein sjanse til å bli eit vakse tre.

Det er nok difor talet på ville sogneasalar i verda knapt er tresifra, og arten har hamna på den europeiske raudlista for tre. Denne lista, som vart lansert i fjor, syner at nær halvparten av dei europeiske treslaga er så sjeldne at dei står i fare for å forsvinne.

Skatten i ura

Men på veg gjennom ura septemberdagen i 2019 tenkte vi ikkje på europeisk utbreiing, men på å kjenne att ein særmerkt liten asal. Og med eitt, i den tørraste, mest uvegsame skrenten, stod plutseleg treet! Det var ikkje så imponerande – det var lite og litt pjuskete, men hadde dei karakteristiske trekka til sogneasal: smale blad med raude bladstilkar og store, raude frukter med små, brune korkporer.

Dermed var jakta over.

Med oss heim att tok vi bilde og nokre kvistar som belegg eller bevis på at dette var rette arten. Naturhistorisk museum i Oslo hadde bede oss fint om å sende dei frø, så vi sanka nokre nevar frukt som vart sendt over fjellet seinhausten 2019. I Oslo reinsa dei ut 33 frø frå desse fruktene, og dei ligg no bak lås og slå i den nasjonale frøbanken.

Tok synet av sogneasalen pusten frå oss? Nei, han gjorde vel eigentleg ikkje det.

Men då vår vesle ekspedisjon stod i ura den blanke septemberdagen og beundra det spinkle, sjeldne, treet, kjente eg på kor fint det var å oppleve noko som var annleis og heilt spesielt.

Les meir

Grundt, H.H. & Salvesen, P.H. 2011. Kjenn din Sorbus. Rogn og asal i Norge. Rapport fra Skog og landskap nr 23. https://bit.ly/2RL1PlV

Salvesen, P.H. 2009. Rogn og asal (slekten Sorbus) i Arboretet på Milde. Årringen, 13, 4-48. https://bit.ly/35ZL5PZ